Jaarlijks verrichten de AIVD en de militaire inlichtingendienst MIVD tienduizenden veiligheidsonderzoeken. Daarbij kan het privé-leven van een kandidaat flink overhoop gehaald worden. Een afwijzing van een kandidaat heeft soms veel negatieve publiciteit tot gevolg. Omdat de AIVD en de MIVD vanwege de privacy van de kandidaat niet kunnen ingaan op de resultaten van zo'n onderzoek, heeft het kabinet onlangs de criteria gepubliceerd waarop zo'n veiligheidsonderzoek zich richt.

Een veiligheidsonderzoek is een manier om de betrouwbaarheid van een kandidaat te checken en de eventuele risico's in beeld te brengen die een benoeming met zich meebrengt. Zo'n duur veiligheidsonderzoek wordt alleen verricht bij zogenoemde vertrouwensfuncties, waarin personen "de nationale veiligheid kunnen schaden".
Een kandidaat kan pas in een vertrouwensfunctie worden benoemd als de AIVD of MIVD een 'Verklaring van Geen Bezwaar' afgeeft na een veiligheidsonderzoek.

Tienduizenden vertrouwensonderzoeken
Jaarlijks worden er tienduizenden vertrouwensonderzoeken verricht. Dit gebeurt bij een grote variatie aan functies. Bijvoorbeeld bij de politie, defensie of voor overheidswerknemers die toegang hebben tot zeer vertrouwelijke informatie. Maar ook medewerkers van bedrijven die op Schiphol werken, krijgen te maken met een veiligheidsonderzoek.

Vier criteria
Omdat er veel onduidelijkheid was over het hoe en waarom van de veiligheidsonderzoeken, heeft het kabinet onlangs een toelichting gepubliceerd: de Leidraad persoonlijke gedragingen en omstandigheden. Deze leidraad geeft een interessant inzicht in de afwegingen die de werkgever moet maken bij het beoordelen van een kandidaat voor een vertrouwensfunctie.

Volgens de toelichting worden kandidaten beoordeeld op vier criteria:

• eerlijkheid: geeft de kandidaat eerlijk de relevante informatie die van belang is voor het onderzoek. "In situaties waarin wordt geconstateerd dat betrokkene bewust onjuiste mededelingen doet of bewust relevante informatie verzwijgt, al dan niet met de bedoeling te misleiden, is er sprake van oneerlijk gedrag."

• onafhankelijkheid: kan de kandidaat onafhankelijk zijn functie uitoefenen? "Afhankelijkheid kan het gevolg zijn van persoonlijk gedrag, zoals verslavingen of zware financiële problemen. Dit kan betrokkene belemmeren in zijn of haar belangenafweging. Afhankelijkheid kan ook volgen uit de omgeving van betrokkene, bijvoorbeeld door (ongewenste) beïnvloeding door de partner, familie, vrienden of buitenlandse overheden."

• loyaliteit: is de kandaat "voldoende loyaal aan de werkgever, de Nederlandse samenleving en de democratische rechtsorde?"

• integriteit: Deze eigenschap komt overeen met "de principes rechtvaardigheid, eerlijkheid en gelijke behandeling. Integer gedrag wordt gekenmerkt door zich gewetensvol in te zetten voor de opgedragen taken en bevoegdheden."

Acht indicatoren
Het veiligheidsonderzoek bekijkt of er aanwijzingen zijn dat de kandidaat misschien niet aan deze criteria voldoet. In de toelichting noemt het kabinet acht indicatoren:

• justitiële antecedenten

• staatsgevaarlijke en antidemocratische activiteiten

• verslavingen (omschreven als "excessief gebruik van drank en drugs", maar ook gokken en sex)

• financiële kwetsbaarheid

• ongewenste beïnvloeding door bepaalde personen, organisaties of buitenlandse overheden

• leugenachtig of heimelijk gedrag dat een kandidaat bijvoorbeeld chantabel kan maken

• niet-integer gedrag

• onverantwoord en risicovol gedrag.

Geen moreel oordeel
Nadrukkelijk stellen de verantwoordelijke ministers dat een veiligheidsonderzoek nagaat of een kandidaat kwetsbaar is bij het vervullen van een specifieke vertrouwensfunctie. Bij deze beoordeling gaat het niet om "een moreel oordeel over de persoonlijke gedragingen en omstandigheden".

Het lastige blijft natuurlijk dat juist vanwege de privacy van de kandidaat de buitenwereld niet kan beoordelen of de risico-afweging van de inlichtingendiensten terecht is. Daarom is er een heel systeem dat waarborgen moet bieden met een onafhankelijke Commissie van Toezicht en de bezwaar- en beroepsmogelijkheden die de kandidaat heeft.

Ook via Twitter kun je Personeelslog volgen: Twitter.com/Personeelslog.